Wiejskie budownictwo drewniane

Budownictwo drewniane, to obiekty stanowiące swoistą kapsułę czasu. Cenne pod względem historycznym, nierzadko artystycznym oraz naukowym. Niektóre z nich są zabytkami o randze międzynarodowej, inne krajowej, jeszcze inne (których jest zdecydowana większość) lokalnej. Każdy z nich opowiada swoją historię i jest świadkiem minionych czasów. 

Obiekty architektury drewnianej w Polsce, po wykazaniu ich zgodności z obowiązującą definicją zabytku, podlegają w różnym stopniu ochronie i opiece. Najbardziej prestiżową grupą w Polsce są zabytki wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO dzięki czemu są one pod stałą opieką i ochroną najlepszych specjalistów. W Polsce wpis uhonorował drewniane kościoły południowej małopolski (Binarowa, Blizne, Dębno, Haczów, Lipnica Murowana, Sękowa), drewniane cerkwie w polskim i ukraińskim regionie Karpat (w Polsce: Radruż, Chotyniec, Smolnik, Turzańsk, Powroźnik, Owczary, Kwiatoń, Brunary Wyżne) oraz Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy o konstrukcji szachulcowej. 

Następna grupa to ponad sto obiektów uznanych za Pomniki Historii. Są one niezwykle cenne dla kultury i historii naszego kraju. Pomnik historii może pretendować do wpisu na  światową listę UNESCO. Wspaniałym przykładem dziedzictwa budownictwa drewnianego będącego Pomnikami Historii są meczety i mizary w miejscowościach Bohoniki i Kruszyniany.  

Bardzo liczną w Polsce grupę zabytków stanowią obiekty lub zespoły obiektów wpisane do rejestru. Są one chronione prawnie ustawą z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Na właścicielach obiektów rejestrowych spoczywa szereg obowiązków, które szczegółowo precyzują kwestie ich ochrony.  Na straży wykonywania tych obowiązków stoją urzędy konserwatorskie i niektóre organizacje społeczne. Przykładów tej formy ochrony jest wiele, przywołać można tutaj np. drewniany kościół pw. św. Erazma w Barwałdzie Dolnym pod Wadowicami, karczmę Rzym znajdująca się w Suchej Beskidzkiej czy wiatrak holender w Koryciskach nieopodal Hajnówki. 

Cenniejsze przykłady budownictwa, które z różnych względów nie mogło dłużej być objęte ochroną in situ są przenoszone do muzeów na wolnym powietrzu, tak zwanych „skansenów”.

Gro obiektów o cechach zabytkowych objętych jest wpisem do ewidencji. W założeniu był to zbiór kart adresowych opatrzonych podstawową informacją inwentarzową, dzięki którym możliwe było dość szczegółowe rozpoznanie zabytkowego zasobu, np. na terenie gminy, zatem miał pełnić funkcję informacyjną. Obecnie ewidencja posiada już właściwości podobne do rejestru zabytków. Stale podejmowane są dyskusje związane ze stosowaniem tego narzędzia ochrony. 

Nie zawsze ochrona prawna spełnia swoje funkcje. Częstokroć obiekty niezależnie od tego, czy są wpisane do rejestru, ewidencji, czy też nie, prezentują różne stany zachowania. Dużo zależy tutaj od woli właściciela, posiadanych środków i dostępu do dofinansowań. Jest tak między innymi dlatego, że właścicieli zabytków często nie informuje się o ich wartościach. Brak świadomości i niezrozumienie skutkuje niejednokroć niedbalstwem, czy próbami pozbycia się niechcianej i wymagającej pracy i nakładów nieruchomości. Kolejną sprawą, jest brak regularnego monitoringu. Kondycja tych, którzy stan zachowania poszczególnych obiektów powinni monitorować i kontrolować, czyli służb konserwatorskich jest zła, a system jest niewydolny.

Wśród zabytków architektury drewnianej warto wspomnieć o budownictwie mieszkaniowym. Główny problem stanowi wartościowanie, które najczęściej znajduje odniesienie jedynie w skali najbliższego otoczenia, przy braku szczególnych wartości historycznych, czy artystycznych. Skutkuje to najczęściej brakiem funduszy na utrzymanie obiektu w należytym stanie.  Pytanie czy ochrona takich budynków ma sens? Niejednokrotnie stawiana jest teza, „przecież nie można chronić wszystkiego” – która z oczywistych względów jest prawdziwa, nie napawa jednak optymizmem. Kolejna rzecz związana jest z kwestiami finansowymi i znalezieniem funkcji użytkowych dla tych obiektów. Założenie i utrzymanie choćby izby pamięci pochłania sporo pieniędzy, czasu i zaangażowania całej lokalnej społeczności, a w szczególności osób, które bezpośrednio i osobiście podejmą się takiego wyzwania. Niektóre z podejmowanych działań wymagają kompromisu między właścicielami a konserwatorem, a wynik rozmów może przesądzić
o losie obiektu. Możliwości ochrony jest wiele, jednak każda daje inny efekt końcowy. Która z nich jest właściwa? Nie sposób jest odpowiedzieć jednoznacznie na to pytanie. Działania uzależnione są od dostępnych środków, lokalnych warunków i kreatywności osób zainteresowanych. Od inwentaryzacji i upowszechniania wiedzy na temat tego typu budownictwa, czy konkretnego obiektu, tworzenia szlaków tematycznych, aż po sprzedaż oraz zachęcanie nabywcy do remontu w taki sposób, aby zachować możliwie jak najwięcej tkanki zabytkowej. A może rozwiązaniem byłoby zachowanie jedynie oryginalnej fasady z nowoczesnym wnętrzem? Omawiając problem ochrony obiektów architektury historycznej warto zwrócić uwagę, że rzadko wykorzystywany jest w niej potencjał organizacji społecznych. Właściciele często nie wiedzą, że można korzystać z ich doradztwa, inicjatyw, możliwości pozyskiwania środków na remonty i zabezpieczenia.

Temat ochrony drewnianego dziedzictwa wciąż powraca, ale w Polsce jest wiele przykładów dobrych praktyk, którymi można się inspirować planując przyszłe działania. Niektóre bardziej znane jak Lanckorona, inne mniej znane, znajdujące się w wielu polskich miejscowościach. Drewniane zabytki  pod względem ochrony są niejednorodne. Wystarczy porównać ze sobą wartości drewnianego kościółka, drewnianego dworku, spichlerza, wiatraka czy prostej wiejskiej chaty. Każde z nich wymaga innych środków i praktyki konserwatorskiej.

Jaki los czeka wiejskie relikty drewnianej architektury mieszkalnej? Czy ta, która nie trafiła do skansenów jest skazana na całkowity zanik?

Autorka i zdjęcia: Patrycja Książek