Do form ochrony zabytków ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zalicza: 1) wpis do rejestru zabytków, 2) wpis na Listę Skarbów Dziedzictwa, 3) uznanie za pomnik historii, 4) utworzenie parku kulturowego, 5) ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo wydanie decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego. 

Rejestr zabytków jest podstawową i najstarszą formą ochrony zabytków w Polsce. Pierwowzór aktualnego rejestru został powołany na podstawie rozporządzenia Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 17 lipca 1928 r. o prowadzeniu rejestrów zabytków i miał obejmować wszystkie zabytki znajdujące się na obszarze danego województwa. Aktualnie rejestr zabytków jest regulowany przepisami obowiązującej ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, która została uchwalona dnia 23 lipca 2003 roku. 

Podstawą wpisu do rejestru jest decyzja administracyjna wydawana przez wojewódzkiego konserwatora zabytków, uznająca dany obiekt za zabytek. Wpisanie zabytku nieruchomego do rejestru ujawnia się w księdze wieczystej danej nieruchomości na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków na podstawie decyzji o wpisie
tego zabytku do rejestru. Zabytek ruchomy wpisuje się do rejestru na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków na wniosek właściciela tego zabytku. Wojewódzki konserwator zabytków może wydać z urzędu decyzję o wpisie zabytku ruchomego do rejestru w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia zabytku za granicę albo wywiezienia za granicę zabytku o wyjątkowej wartości historycznej, artystycznej lub naukowej.

Wpis do rejestru zabytków ma daleko idące skutki prawne dla właścicieli i posiadaczy zabytków w zakresie obowiązków określonych w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Jednocześnie właściciele i posiadacze zabytków objętych tą formą ochrony mogą skorzystać z udogodnień takich jak np. zwolnienie z niektórych podatków.

W sytuacji gdy zabytek ulegnie zniszczeniu w stopniu powodującym utratę jego wartości historycznej, artystycznej lub naukowej albo jego wartość, będąca podstawą wydania decyzji o wpisie do rejestru, nie została potwierdzona w wyniku nowych ustaleń naukowych, może zostać skreślony z rejestru. Skreślenie następuje na podstawie decyzji ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Samo postępowanie jest wszczynane z urzędu bądź na wniosek właściciela zabytku lub użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy. Z rejestru skreśla się również zabytek, który został wpisany na Listę Skarbów Dziedzictwa, do inwentarza muzeum, względnie wszedł w skład narodowego zasobu bibliotecznego.

Lista Skarbów Dziedzictwa jest „najmłodszą” formą ochrony zabytków, wprowadzoną do ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami dopiero w 2015 roku. Na Listę Skarbów Dziedzictwa wpisuje się zabytek ruchomy o szczególnej wartości dla dziedzictwa kulturowego zaliczany do jednej z kategorii wymienionych w art. 14a ust. 2 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (przepis wymienia 13 kategorii, w tym m.in.: zabytki archeologiczne, które mają więcej niż 100 lat, wchodzą w skład zbiorów archeologicznych lub zostały pozyskane w wyniku badań archeologicznych lub przypadkowych odkryć, wykonane h ręcznie na dowolnym materiale akwareli, gwaszy i pasteli, które mają więcej niż 50 lat, ich wartość jest wyższa niż 30 000 euro oraz nie są własnością ich twórców,  oryginalne rzeźby, posągi lub ich kopie wykonane tą samą techniką co oryginał, nieobjęte kategorią wskazaną w pkt 1, które mają więcej niż 50 lat, ich wartość jest wyższa niż 50 000 euro oraz nie są własnością ich twórców).

Celem tej formy było zapewnienie ochrony zabytkom ruchomym, o szczególnym znaczeniu dla dziedzictwa narodowego, które miały docelowo podlegać wpisowi na Listę także z urzędu, a zatem inaczej aniżeli w przypadku rejestru zabytków, gdzie wpis zabytku ruchomego następuje na wniosek właściciela. Właściciel miał zatem zostać postawiony przed faktem dokonanym, jak i musiałby się liczyć z obowiązkami oraz ograniczeniami wynikającymi z wpisu zabytku na Listę.

Wskazać należy, że Lista stała się czwartą, obok rejestru zabytków, narodowego zasobu bibliotecznego oraz inwentarza muzealiów, formą ochrony zabytków ruchomych. Jednocześnie większość skutków związanych ze wskazaną formą ochrony jest tożsama z wpisem do rejestru zabytków ruchomych. Tymczasem najcenniejsze zabytki ruchome, stanowiące niewątpliwą wartość dla dziedzictwa kulturowego, zostały objęte wpisem do rejestru, albo stanowią własność muzeów i znajdują się w inwentarzach muzealiów. Zgodnie z treścią § 2 rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 28 kwietnia 2017 roku, Lista miała być prowadzona w systemie teleinformatycznym udostępnionym w Biuletynie Informacji Publicznej na stronie podmiotowej ministra właściwego do spraw kultury i
ochrony dziedzictwa narodowego. Aktualnie, mimo upływu kilku lat, Listy nadal nie ma. Dlaczego? Jak wskazano powyżej, najcenniejsze zabytki ruchome, znajdujące się w muzeach, są objęte inną formą ochrony. Natomiast jeśli chodzi o zabytki w rękach prywatnych – należy założyć, iż nie spełniają one kryteriów do wpisania ich na Listę. Z powyższych względów Lista Skarbów Dziedzictwa jest przedmiotem krytyki ze strony środowiska zaangażowanego w zabezpieczenie zabytków i dziedzictwa narodowego jak i przez prawników.

Park kulturowy jest formą ochrony właściwą dla ochrony krajobrazu kulturowego. Tworzy się go w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej – oznacza to, że park kulturowy właściwy jest dla ochrony tylko takiego krajobrazu kulturowego, który zawiera zabytki nieruchome, charakterystyczne dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Powołanie parku kulturowego następuje w drodze uchwały rady
gminy po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Zakazy i ograniczenia określone w uchwale o utworzeniu parku kulturowego mogą wpływać na korzystanie z nieruchomości, chociażby nie były one własnością gminy. Zgodnie z przyjętą procedurą rada gminy ogłasza w prasie miejscowej oraz przez obwieszczenie, a także w sposób zwyczajowo przyjęty w danej miejscowości, o podjęciu prac nad utworzeniem parku kulturowego, określając formę, miejsce i termin składania wniosków dotyczących projektu uchwały o utworzeniu parku kulturowego, nie krótszy jednak niż 21 dni od dnia ogłoszenia. Pozwala to na włączenie społeczeństwa w proces obejmowania ochroną krajobrazu kulturowego. Wójt (burmistrz, prezydent miasta), w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem
zabytków, sporządza plan ochrony parku kulturowego, który wymaga zatwierdzenia przez radę gminy. Dla obszarów, na których utworzono park kulturowy, sporządza się obowiązkowo miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego.

Uznanie za pomnik historii następuje w drodze rozporządzenia Prezydenta RP, przy czym wniosek składa minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Za pomnik historii może być uznany tylko zabytek nieruchomy wpisany do rejestru zabytków i szczególnej wartości park kulturowy. Uznanie za pomnik historii nie rodzi skutków prawnych, stanowiąc formę promocji i upowszechniania zabytków o szczególnej wartości dla kultury. Ochrona prawna wynika z wpisu do rejestru lub utworzenia parku kulturowego.  Aktualnie (stan na sierpień 2022 roku), za pomnik historii zostało uznanych 117 obiektów. Z listą obiektów można zapoznać się tutaj:
https://www.prezydent.pl/aktualnosci/polityka-historyczna/pomniki-historii/obiekty-wpisane-na-liste-pomnikow-historii

Zarówno studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, jak i decyzje o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzje o warunkach zabudowy, decyzje o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzje o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej, decyzje o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego, stanowią formę ochrony zabytków, w rozumieniu art. 7 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

Przyjęte regulacje, wskazane w art. 18 i 19 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami stanowią doprecyzowanie zadań organów administracji publicznej w sferze ochrony zabytków przy gospodarowaniu przestrzenią publiczną. Wskazany w nich zakres ochrony powinien mieć bezpośrednie przełożenie na treść studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz planów miejscowych. Właściwe organy planistyczne mają obowiązek brania pod uwagę przy gospodarowaniu przestrzenią „stanu dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej”, jak również ich obszarów i zasad ochrony. W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego uwzględnia się ochronę zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia, innych zabytków nieruchomych, znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków, parków kulturowych. W przypadku decyzji o ustaleniu
lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego uwzględnia się w szczególności ochronę zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia oraz innych zabytków nieruchomych, znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków. Natomiast w uchwale określającej zasady i warunki sytuowania obiektów małej architektury, tablic i urządzeń reklamowych oraz ogrodzeń uwzględnić należy ochronę zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia oraz ochronę zabytków nieruchomych znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków, a także wnioski i rekomendacje audytów krajobrazowych oraz plany ochrony parków krajobrazowych. W studium i miejscowym planie ustala się, w zależności od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej obejmujące obszary, na których obowiązują określone ustaleniami planu
ograniczenia, zakazy i nakazy, mające na celu ochronę znajdujących się na tym obszarze zabytków.

Aby ustalić czy nieruchomość objęta jest planem miejscowym, najlepiej wystąpić  o informację do właściwej gminy. Dobrym rozwiązaniem jest także szukanie informacji o planie miejscowym na stronie internetowej gminy. Treść uchwały o uchwaleniu planu miejscowego należy zweryfikować pod kątem zapisów o ochronie zabytków w odniesieniu do konkretnej nieruchomości. Decyzje o warunkach zabudowy nie są aktami prawa powszechnie obowiązującego, co skutkuje tym, że decyzja wydana na wniosek konkretnej osoby nie wywiera skutków innej. Nie oznacza to jednak, że treść decyzji będzie się różnić w zależności od tego, kto wystąpił o jej wydanie – ustalenia dotyczące ochrony zabytków powinny być tożsame. Sensownym rozwiązaniem w takiej sytuacji jest wystąpienie do właściwego wójta/burmistrza/prezydenta miasta o udzielenie informacji w postaci wszystkich decyzji o warunkach zabudowy dotyczących konkretnej nieruchomości.

mec. Joanna Dymarczyk-Kajda
Kancelaria Prawnicza w Kaliszu, ekspert prawny Fundacji

Źródła:

1)    Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Komentarz, dr hab. Katarzyna Zalasińska, 2020 r.;

2)  Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Komentarz, Ginter Artur, Michalak Anna, 2016 r.;

3)   Opieka nad zabytkiem nieruchomym. Problemy administracyjnoprawne, Sługocki Janusz, 2017 r.;

4)   Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 roku (Dz.U. z 2021 r. poz. 710);

5)   Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 28 kwietnia 2017 roku (Dz.U. 2017 poz. 928).