Poznań - Wzgórze Reformatów

Wzgórze Reformatów: zabudowania poklasztorne i kościół parafii polsko-katolickiej pod wezwaniem św. Kazimierza

Projekt renowacji elementów zabytkowych i rewitalizacji wirydarza klasztornego

Historia klasztoru i wzgórza:

Nazwa Wzgórza Reformatów związana jest z klasztorem zakonników tej reguły, którzy osiedli w Poznaniu w połowie XVII wieku. Reformaci byli jednym z zakonów, wyodrębnionych z reguły św. Franciszka z Asyżu w XVI wieku. Do Poznania reformaci zostali sprowadzeni w 1657 roku przez biskupa Wojciecha Tolibowskiego i osadzeni na zakupionym przez niego gruncie znajdującym się na niewielkim wzniesieniu w północno-wschodniej części Śródki. Najpierw powstały tam zabudowania drewniane kościoła i klasztoru. W 1663 roku, dzięki fundacji wojewody kujawskiego, Łukasza Szeligi Niemojewskiego, rozpoczęto budowę murowanego kościoła. Został on konsekrowany w 1685 roku przez urzędującego wówczas biskupa poznańskiego, Stefana Wierzbowskiego.

Kilka lat później rozpoczęto budowę murowanego klasztoru. Fundatorem tego przedsięwzięcia był kasztelan przemęcki, Jakób Rola Gocławski, który przed swoją śmiercią w 1668 r. zapisał reformatom poznańskim na ten cel 6 tys. zł, oraz wdowa po nim, Elżbieta z Mycielskich Gocławska (zmarła w 1706 r., oboje zostali pochowani pod ołtarzem głównym kościoła). W 1693 r. gwardian klasztoru (jak określano opatów w zakonach reguły franciszkańskiej), Jan Dembowski, położył kamień węgielny pod klasztor. Budowę ukończono w 1704 roku, zaś w 1706 r. zakonnicy wznieśli także mieszkanie dla służby i otoczyli ogród murem.

Na podstawie zachowanej Kroniki Reformatów poznańskich można częściowo odtworzyć zagospodarowanie przestrzenne klasztoru. Centralnym punktem był oczywiście jednonawowy kościół i przylegający do niego od strony południowej klasztor: murowany budynek, w formie trzech skrzydeł, założony na rzucie prostokąta wokół niedużego dziedzińca. Dziedziniec wewnątrz zabudowań klasztornych stanowił charakterystyczny dla tego typu architektury element, zwany wirydarzem. Wirydarz był przewidziany regułą wielu zakonów jako nieodłączna część założenia klasztornego. Obsadzony zazwyczaj był kwiatami, drzewami, ziołami, czasem otoczony krużgankami. Na środku stała zwykle studnia lub fontanna. Wiemy również, że na terenie klasztoru istniały dwa inne ogrody – jeden znajdował się przy kościele, najprawdopodobniej jego od północno-wschodniej strony, zaś drugi zapewne na zachód od klasztoru. Przy kościele istniał również cmentarz. Musiał on być położony przy frontowej fasadzie budowli, zaś o tym, że otaczały go z dwóch stron ogrody świadczy wzmianka w Kronice, wspominająca o postawieniu figur świętych na ogrodzeniu cmentarza w 1757 roku:

Za balustradami [owego cmentarza] można zobaczyć dwa wirydarze, na nowo obsadzone bukszpanem, szałwią, rutą, liliami oraz innymi kwiatami, jak i z wielkim smakiem ozdobione sadzonkami drzew.

W tekście zaznacza się szersze znaczenie wirydarza: pojęcie to bowiem bywało z czasem także używane po prostu na określenie ogrodu. Przypuszczalnie jednak podobnie, jak ogrody otaczające budynki klasztoru i kościoła, zagospodarowany był ogród wewnętrzny (czyli wirydarz w pierwotnym znaczeniu tego słowa).

Z Kroniki dowiadujemy się także, że we wspomnianych już ogrodach klasztornych istniały stawy rybne. W jednym z ogrodów oraz na dziedzińcu klasztoru (była to przestrzeń znajdująca się prawdopodobnie na wschód od zabudowań klasztornych) znajdowały się studnie. Kolejna studnia zlokalizowana była w pobliżu zabudowań kuchennych (przypuszczalnie w południowej części wzgórza). Służyła ona dostarczaniu wody do stojącego w pobliżu mielcucha, czyli ówczesnego browaru.

W 1804 roku na mocy rozporządzenia króla pruskiego, Fryderyka III, zlikwidowano klasztor i przeznaczono jego budynki na seminarium nauczycielskie. Część przebywających wówczas w klasztorze zakonników, opuściła klasztor w sierpniu 1804 r. i udali się do innych domów zakonnych swojego konwentu. W klasztorze pozostał gwardian, Benedykt Sydry i jeszcze kilku zakonników, którym udostępniono niektóre pomieszczenia klasztorne. Kościół był użytkowany na cele sakralne do listopada 1806 roku, gdy do Poznania wkroczyły wojska francuskie, zajmując kościół i część klasztoru na szpital wojskowy. Ponieważ śmiertelność wśród żołnierzy francuskich była bardzo duża, szybko zaczęło brakować dla nich miejsca na cmentarzu przykościelnym, dlatego przeznaczono na kolejne pochówki miejsce na Wzgórzu Reformatów za klasztorem, naprzeciwko kościoła św. Jana. Mowa tu o dzisiejszym terenie położonym między ulicą Podwale a Konarskiego, który wówczas stanowił część wzgórza. Już wcześniej założono tam cmentarz dla trzech parafii: św. Mikołaja, św. Małgorzaty i św. Jana, jednak ze względu na wody gruntowe, zalewające groby, w 1807 r. urządzono na ten cel nowy cmentarz, tuż przy cmentarzu żołnierzy francuskich.

Cmentarze te zostały zlikwidowane prawdopodobnie w latach trzydziestych XIX wieku, gdy w ramach realizacji pruskich planów tworzenia Twierdzy Poznań, zbudowano tam redutę, zwaną Fortem Reformatów (od 1864 r. nazwa zmieniona na: Fort Prittwitz-Gaffron). W formie ciekawostki dodać można, że gdy w okresie międzywojennym rozbierano fort, natrafiono tam na grób skrzynkowy kultury pomorskiej.

Historia zabudowań klasztornych zaś toczyła się dalej następująco: po wycofaniu się wojsk francuskich, wzgórze przejęte zostało przez wojska polskie. Te opuściły je w 1809 roku i mnisi znowu przejściowo wzięli klasztor w posiadanie. W 1816 roku jednak seminarium wznowiło swoją działalność, zawłaszczając większą część klasztoru, zaś według rozporządzenia króla pruskiego, do zakonu nie można było przyjmować już nowych członków. Został on więc przeznaczony na powolne wymarcie. Po śmierci ostatniego z poznańskich reformatów, Jana Klebsadela, w 1827 r., klasztor przeszedł zatem całkowicie na własność państwa pruskiego.

W 1834 roku wyremontowano świątynię i przeznaczono na potrzeby mieszczącego się w klasztorze seminarium nauczycielskiego. Od 1884 roku klasztor był siedzibą zakładu dla głuchoniemych. W roku 1939 klasztor zajęło wojsko niemieckie, później oddziały SS, a kościół podobnie jak i inne kościoły poznańskie został zamieniony na magazyn. Zniszczono przy tym część wyposażenia. Działania wojenne 1945 roku przyniosły kościołowi szkody w postaci uszkodzenia dachu i zniszczenia charakterystycznej dla kościoła wieżyczki. Remont kościoła przeprowadzono w latach 1946 i 1949. W 1963 roku został przekazany parafii polsko-katolickiej. W zabudowaniach klasztornych mieści się obecnie Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niesłyszących im. Józefa Sikorskiego.

Projekt:

W ramach projektu planujemy renowację elementów zabytkowych, znajdujących się w zabudowaniach poklasztornych, między innymi zegara elewacji budynku obecnej szkoły oraz okien, wychodzących na wewnętrzny wirydarz. Wirydarz ten ma również zostać zrewitalizowany: planujemy obsadzenie go roślinnością oraz stworzenie oczka wodnego w centrum, co nawiązywałoby do istniejącego tam zapewne niegdyś źródła wody: możliwe, że była to także studnia, bądź fontanna.

Lokalizacja na mapie Poznania:

https://www.google.com/maps/place/52%C2%B024’42.0%22N+16%C2%B057’24.0%22E/@52.411721,16.9568708,282m/data=!3m1!1e3!4m2!3m1!1s0x0:0x0